جایگاه نماز در اسلام
نماز در اسلام جایگاه والا و اهمیت فراوانی دارد؛ به طوری که همة کردارهای عبادی دیگر به شرط قبولی آن پذیرفته می‌شود

«رب الشرح لی صدری و یسرلی امری و احلل عقده من لسانی یفقهوا قولی»

حمد و سپاس بی‌کران ذات لا یزال ربوبی را سزاست که نعمت وجود را به ما خاکیان ارزانی داشت و با فرستادن پیامبران و کتاب‌های آسمانی، باب هدایت را بر زمینیان گشود و نیز با موهبت ولایت و اکمال دین و اتمام نعمت، راه تقرب به خویش را تا قیامت باز نمود و چشمه‌سار روح‌بخش نماز را برای سیراب ساختن کویر تفدیده جان انسانها جاری ساخت.

برپا داشتن نماز نخستین ثمره و نشانه حکومت صالحان است. اقامه نماز فقط این نیست که صالحان خود نماز بگذارند اینگونه نماز خواندن بر تشکیل حکومت الهی متوقف نیست بلکه باید این ستون در جامعه به پا داشته شود و همگان با رازها و اشاره‌های آن آشنا شوند و از برکات آن برخوردار گردند. درخشش معنویت و صفای ذکر الهی همة ضوایای جامعه را روشن و مصفا می‌کند و تن‌ها و جان‌ها با هم به نماز بشتابند و در پناه آن طمأنینه و استحکام یابند.

نماز پشتوانه استوار و ذخیره لایزال آدمی در مبارزه با شیطان نفس است و نیز ستیز با شیاطین دیگر که با زر و زور او را به ذلت و تسلیم می‌خوانند. «انسان همیشه و در همه حال به نماز محتاج است و در عرصه‌های خطر محتاج‌تر».
امیداست با این پژوهش اندک بتوان گامی کوچک در این راه برداشت.

معنای لغوی و اصطلاحی نماز

نماز، یکی از فرائض دین مبین اسلام و از مهم‌ترین و برجسته‌ترین عباداتی است که سرآمد و قلة دیگر عبادات محسوب می‌گردد. نماز را جامع جمیع عبادات برشمرده‌اند از آن جهت که پذیرش دیگر اعمال و افعال انسان در گرو پذیرش آن از سوی خدواند است. نماز یا صلواه به تعبیری در فرهنگ اسلامی، ستون دین است و می‌توان گفت که به تعبیر پیامبر «نماز معراج مؤمن است».

نماز، نشانه ملیت اسلامی
نماز اگرچه فی‌نفسه یک فعل فردی است و هر کسی باید در انجام آن تلاش کند، ولی کتاب و سنت بدین مطلب تصریح دارند که نه تنها نمازگزار موظف است خود نماز بخواند، بلکه باید در احیای امر نماز در جامعه اسلامی تلاش کند، و این فرضیه الهی را در جامعه‌اش زنده کند.

نماز جزء برنامه‌های دینی تمام پیامبران الهی بوده‌است. لقمان حکیم به فرزند خود چنین توصیه می‌کند: «یا بنی اقم الصلوه» ای فرزند دلبندم، نماز را به پا دار.
دربارة جامعة اسلامی نیز وضع به همین صورت است. اگردر جامعه‌ای فرهنگ نماز جایگاه اصلی خود را دریابد و نماز آن چنان که شایسته است اقامه شود، ملیت و آیین و هویت اصلی خودش را هرگز ازدست نخواهد داد و در مقابل سیل تهاجم فرهنگی غرق نمی‌شود.

جایگاه و اهمیت نماز
نماز در اسلام جایگاه والا و اهمیت فراوانی دارد؛ به طوری که همة کردارهای عبادی دیگر به شرط قبولی آن پذیرفته می‌شود. در اینجا جنبه‌هایی از این اهمیت را بیان می‌کنیم:
الف) نخستین واجب دینی:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: اول ما افترض الله علی امتی الصلوات الخمس؛۱ اول چیزی که خداوند بر امتم واجب کرد «نمازهای پنچگانه» بود.
ابن شهر آشوب می نویسد: در مدتی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) در مکه بود، هیچ عبادتی تشریع نشد مگر طهارت و نماز که بر او واجب، و برای امت، سنت (مستحب مؤکد) بود.

پس از معراج و در سال نهم بعثت، نمازهای پنجگانه واجب شد. هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) به مدینه هجرت کرد، در شعبان سال دوم هجرت، روزه واجب گشت، قبله تغییر کرد و زکات و فطریه و نماز عید نیز واجب شده و فرضیة نماز جمعه در سال نخست هجرت جایگزین نماز ظهر شده بوده سپس زکات دارایی‌هاواجب شد.

ب) نخستین آموزه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم)
کان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلّم) اذا أسلم الرجل، أول ما یعلمه الصلاه؛سیره وروش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) این بود که اولین چیزی که به افراد تازه مسلمان می‌آموختند،نماز بود.

فلسفه نماز
اگرچه نماز یک امر تعبدی است، اما فقط در این خلاصه نمی‌شود بلکه عامل مهمی برای اصلاح و تذکیه نفس انسانها و کنترل نظامات عمومی جامعه است. هر عبادتی با توجه به این که خداوند قادر و بی‌نیاز استعنای مطلق دارد تمامی فواید و سود و خیر آن متوجه خود عامل است.
«یا ایها الناس انتم الفقراء الی الله والله هوالغنی الحمید»
ای مردم همه شما نیازمند خدایید و تنها خداست که بی‌نیاز و ستوده است.

پس بندگی و کرنش و تعظیم، سودی به خداوند نمی‌رساند، بلکه مایه سعادت و بزرگی خود شخص است بنابراین شکرگذاری به درگاه خداوند رحمان و شناخت عظمت و جلالت باری‌ تعالی، و احساس نیاز وابستگی به آن منبع و مبدأ کاستی‌ناپذیر، و وجود روح پرستش و عبادت در فطرت و سرشت انسان ما را به اطاعت فرمان مولا امر می‌کند.

نماز عبادتی است که خدا را به یاد انسان می‌آورد، لقمان پسرش را به نماز توصیه می‌کند، حضرت عیسی در گهواره می‌گوید: «خدایم مرا به نماز و زکات توصیه کرده است». و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) نماز را نور چشم خود می‌داند «قره عینی فی الصلاه»۳ نماز وسیله تشکر و سپاس از نعمتهای الهی است. نماز و سیله ورود به بهشت است.

نماز عمود و پایه دین و وسیله سنجش و شناخت مردم و از بین برنده گناهان و پاک کننده دل و جان است. نماز اولین سؤال در قیامت است اگر پذیرفته نشود کارهای دیگر هم مورد قبول واقع نمی‌شود.

نماز تنها عبادتی است که در هیچ حال از عهده انسان ساقط نمی‌شود حتی در میدان جنگ و در شرایط اضطرار و بیماری. فلسفه اصلی نماز از دیدگاه قرآن بازدارندگی از زشتی‌ها و منکرات است. «ان الصلوه تنها عن الفحشاء و المنکر»۴ زیرا نمازگزار ناچار است که به خاطر صحت و قبولی و کمال نمازش دستورات دینی و اخلاقی را مراعات کند که این بزرگترین و قوی‌ترین اهرم برای تربیت افراد و جوامع انسانی است.

راههای ترویج و تعالی فرهنگ نمـاز
تبیین آثار فردی، خانوادگی و اجتماعی اقامه نماز
الف)آثار فردی
۱- محو گناهان
«و اقم الصلوه طرفی النهار و زلفاً‌من اللیل ان الحسنات یذهبن السیلت ذالک ذکری للذاکرین» و در دو طرف روز (اول و آخر) و نخستین ساعتهای شب، نماز به‌پا دار زیرا خوبی‌ها، بدی‌ها را از بین می‌برد، این پندی برای پندگیران است.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) می فرمایند: آیا شما را راهنمایی نکنم بر چیزی که خداوند به سبب آن خطاها را محو و گناهان را پاک می‌کند؟ پس گفتیم بفرمایید ای رسول خدا ! حضرت فرمودند: وضوی کامل گرفتن در جایی که سخت و دشوار است و زیاد رفتن به مساجد و منتظر نمازی از پس نماز دیگر بودن.

حضرت امام جعفرصادق “ع"می‌فرمایند: فرشته مرگ، شیطان را از مواظبت کنندة بر نماز دور می‌کند و در آن حال سخت (جان کندن) گواهی بر یکتایی خداوند و رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلّم) را به اوتلقین می‌کند.

۲ـ باز داشتن از کارهای زشت
«و اقم الصلاه ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر»؛ و نماز را برپا دار که همانا نماز تو را از کار زشت و ناپسند باز می دارد.مردی نزد پیامبر آمد و گفت: همانا فلانی در شب نماز می خواند و صبح دزدی می‌کند. فرمود: در آنچه می‌گوید (نمازش) بزودی او را باز می دارد.

ب) آثار اجتماعی اقامة نماز
نماز در عین حال که رابطه‌ای است با خداوند، مستلزم پیوند با خلق هم هست، مستلزم تصحیح ارتباط با خلق هم هست وقتی لباس و مکان نمازگزار نباید غصبی باشد از همین بُعد چه اندازه نتایج صحیح اقتصادی بین مردم به وجود می‌آورد.

وقتی بدن و لباس نمازگزار باید پاک باشد چه اندازه نتایج بهداشتی مطلوب به دنبال دارد. نماز جماعت مدل و نمونه‌ای از جامعة اسلامی است.ایمان به خداوند، اطاعت از رهبری، و وحدت و اتحاد که این سه در نماز جماعت دیده می‌شود از جلوه‌های پرشکوه نمازند.

عوامل بی رغبتی جوانان به رفتارهای دینی
درک شرایطی که جوان در آن به سر می‌برد موقعیت روحی و روانی جوان و انعطاف یا به بیان قرآنی «تنزل» از دنیای خویش به دنیای جوان و صبوری در مقابل گفتار و رفتار او شرایطی را فراهم خواهد ساخت که جوان، قلبش را در این مفهوم به ما بسپارد و در پی آن ذهن و اندیشة وی نیز کاملاً تسلیم ما شود ما چگونگی سخن گفتن با جوانان را به خوبی نمی‌دانیم، پرگویی، درازگویی و مکّررگویی‌های کسالت‌آور سنت سیئة ماست. البته عواملی وجود دارد که سبب بی‌رغبتی جوانان به سخنان ما می‌شود.

برخی از آنها از این قرارند:
تفاوت نسلها: ائمة جماعت بسیاری از مساجد پیرند و با دنیای جوان بیگانه، اما اگر به نوعی جوانگرایی دست بزنیم،‌کارا و گره‌گشا خواهد بود. تفاوت نسل‌ها، کندی رفتار و طولانی کردن نماز، و طرح مسائلی بیگانه با فضای امروز، میان مخاطب و گوینده فاصله می‌افکند.

طولانی شدن نماز: برخی جوانان طولانی شدن نماز و عدم امکان ارتباط با ائمة جماعت سالمند را دلیل اجتناب از نماز دانسته‌اند. زیبایی ظاهری و آراستگی نیز در این میان بی‌تأثیر نیست.
کمبود جاذبه‌های هنری: مساجد از همان سردر، تا درون مسجد (صحن، محراب، فضا، دیوارها و.. ….) باید آراسته باشند. از جاذبه‌های هنری و علمی در پیشانی مساجد استفاده شود. تابلوها و نوشته‌های زیبا و جذاب در مسجد باشد نوشته‌های مساجد آنقدر تکراری و ناهمخوان با باید همواره این نکته را به اولیاء، معلمان و همة کسانی که چشم جوانان به آنان دوخته شده‌است یادآور شد که لغزش‌های ما، تباهی و انحراف یک نسل را در پی خواهد داشت و به همین دلیل اصلاح همیشه رفتار، بازنگری در خود و بازسازی و تصحیح اعمال هیچ‌گاه نباید فراموش شود.

موانع اقامه نماز در بین جوانان و نوجوانان
سخن بر سر این است که چگونه می‌توان میان جوانی و نماز پیوند و یگانگی آفرید. پرسش جدی این است که چرا در نسلی که به دلیل زیبایی جویی نباید از کنار زیبایی روح (نماز) ‌ساده بگذرد، اقبال و نشاط نماز، آنگونه که باید نمی‌بینیم؟درست تر و صحیح‌تر آن است که روح نماز که تماشاگه همة رمز و رازها و زیبایی‌هاست، هنوز در معرض دید جوان قرار نگرفته‌است. روشهای جذّاب و زیبا در ایجاد گرایش و کشش به کار گرفته نشده و آنان که منادیان و ناشران فرهنگ نمازند، عمدتاً شیوة انتقال مفاهیم بلند مربوط به نماز را به جوان نمی‌دانند که در ذیل به بررسی برخی از عوامل بازدارنده می‌پردازیم:

بسنده کردن به تربیت گفتاری: دعوت لفظی، کوتاه کم‌اثر و زودگذر است. دعوتی می تواند ماندگار باشد و در اعماق جانها اثر بگذارد و موجب تحول درونی گردد که به صورت عملی صورت گیرد. به همین دلیل است که ششمین امام معصوم (علیه السلام) فرموده‌اند: دعوت کنید مردم را با اعمال و کردار خود و نباشید دعوت کننده مردم با زبان.

آموزش تحمیلی مانع پرورش: تجربه نشان می‌دهد که دانش و معرفت دینی در صورتی اثربخش می‌شود که در کنار آن، حس دینی در عمل پرورش یابد و این دو با هم تمایلات فطری را شکوفا می‌گردانند. حس دینی با آموزش دروس و تعالیم دینی و با حفظ کردن آن میسر نمی‌شود، بلکه لازم است فرد را راهنمایی کرد تا با چشم و دل و با قلب پاک بدان دست یابد.
افکار پریشان، مانع در راه رشد: اگر نوجوان و جوان در معرض افکار نادرست، منفی تبلیغات مسموم و مخرب یا حداقل افکار ساده و بدون هدف الهی و انسانی قرار گیرد قطعاً این افکار در عملکرد اواثر منفی خواهدداشت و به‌سختی می‌توان افکار شکل‌یافته اورا به سوی نماز و رابطه باخدا هدایت کرد.

برخی از مهم‌ترین علل اجتماعی غفلت نوجوانان و جوانان به نماز را یادآور می‌شویم:
دوستان و معاشران: بسیاری از رفتارها و افکار نوجوان و جوان متأثر از فکر و رفتار دوستان آنها است. وقتی نوجوان و جوان همسن و سالان خود را در کوچه، مدرسه، محله، مسجد، پارک و.. . می‌بینند و یا با آنها آشنا می‌شوند خواسته یا ناخواسته از آنها تأثیر می‌پذیرند و خود را همچون آنها قرار داده و عمل دیگران را برای خود الگو قرار می‌دهند لذا دوستان، خصوصاً با آنهایی که صمیمی‌ترند نقش بسزایی در ترغیب نوجوان و جوان به نماز یا غفلت و ترک نماز دارند.

تبلیغات مسموم علیه دین: نوجوان و جوان از طرفی به دلیل آمادگی پذیرش هر نوع اندیشه و رفتار ارائه شده از سوی دیگران و از طرف دیگر به دلیل ضعف و ناتوانی علمی و عقلی، قادر به تجزیه و تحلیل و تشخیص درست از نادرست نیست. در چنین وضعیتی اگر در معرض وسواس و تبلیغات مسموم مخالفین و منحرفین از اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله و سلّم) قرار گیرد، دچار شک و تردید شده در نهایت نسبت به دین و عبادت خدا بی‌اعتنا می‌گردد.

تشویق به عبادات:

«لاتقنطوا من رحمته الله یغفر الذنوب جمیعاً؛ از رحمت خدا مأیوس نشوید، زیرا خداوند همه گناهان را می‌بخشد.» یعنی این پیام صریح قرآن اگر بدرستی و همیشه در بین مردم تبلیغ و تشریح شود موج امید و نشاط به عبادات شاهد خواهیم بود.

برای هر قشری به زبانی باید سخن گفت؛ مخصوصاً با جوانها، دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشگاهیان، باید با زبان خاصی صحبت کرد اگر در برخورد با آنان فقط به ترجمه این آیه اکتفا کنیم که: «ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر»۱ شاید کافی نباشد، چون معلوم نیست که او چندان از فحشا و منکر که بدان آلوده شده ناراحت باشد، هنوز به گرفتاری‌های آن دچار نشده، باید ما این آیه را توضیح دهیم و بگوییم چرا نماز، انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد و باید به او بگوییم که نماز به تو چه می‌دهد که تو را از فحشا و منکر باز می‌دارد.

خلاصه:
سخن آخر اینکه نماز بهترین دارو و درمان کننده این غفلت و هوشیار کننده انسان و توجه دهنده او به مبدأ و معاد و آغاز و سرانجام ابدی او است. نماز بهترین وسیله‌ای است که همیشه و همواره در فاصله‌های زمانی خاص انسان را متوجه و متذکر خدا، قیامت، هدف آفرینش و مقصد انبیاء می‌کند و او را از غرق شدن در گرداب نیسان و بی‌خبریی و غفلت مصونیت می‌بخشد.

هرچه نمازگزاران متوجه و خاشع و ذاکر بیشتر شوند، ظلمات، خودخواهی‌ها و خودکامگی‌ها و بددلیها و آزمندی‌ها و تجاوزگری‌ها و جسارتها و بدخواهی‌ها کمتر می‌شود و نور رستگاری بر پیشانی زندگی بیشتر می‌در‌خشد. ریشه همه تلخکامی‌های بشر در غفلت از خدا و محدود شدن به منافع شخصی است. نماز آدمی را از این حصارهای ظلمانی می‌رهاند و شهوت و غضب او را به سوی حقیقت متعالی و خیر همگانی هدایت می‌کند.

«لاتقنطوا من رحمته الله یغفر الذنوب جمیعاً؛۱ از رحمت خدا مأیوس نشوید، زیرا خداوند همه گناهان را می‌بخشد.»
خلاصه آنکه در گسترش فرهنگ نماز باید مداومت و محافظت جزء لاینفک ترویج فرهنگ نماز به‌شمار آید بریدگی و انقطاع، آفت بزرگی است که گاه ثمرات حرکتهای آغازین را نیز خنثی می‌کند.

خدایا رحمت تو واسع است و ما از این رحمت واسعه تو می‌خواهیم استفاده کنیم و بهره بگیریم خدایا دست ما را بگیر و در طول عمر زندگی هدایت کن به راه انبیا هدایتی که که به اصطلاح «ایصال علی المطلوب» است ما را برسان به این هدف، برسان به آن مقامات و درجاتی که آنها را رساندی این راه برای همه باز است و وسیله آن هم نماز است. خدایا مارا از نمازگزاران واقعی قرار ده. «آمین»

منابع و مآخذ

*قران کریم

احادیث نبوی
مجموعه‌ای از درسهای اخلاقی آیه‌الله بهاء‌الدینی،
جوادی آملی، حکمت عبادات،
عزیزی، عباس، سلامت روح - نماز و عبادت در تفسیرنمونه،.

پژوهشگر:سروه بی خانی مدرس حوزه
شهرستان سقز اسفندماه ۱۳۹۶